Jasna Góra jest obiektem sakralnym najbardziej znanym w całej Polsce i jednym z najbardziej znanych w Europie. Kościół jak i klasztor jasnogórski miały bardzo skromny początek.

Historia:

            W 1382 roku paulini otrzymali od Władysława Opolczyka drewniany kościół parafialny Najświętszej Maryi Panny stojący na wzgórzu częstochowskim. Prawdopodobnie król Władysław Jagiełło, za namową żony Jadwigi, po siłowym odebraniu dóbr Opolczykowi, przekazał paulinom spore fundusze. Dzięki takiemu wsparciu paulini w roku 1393 wybudowali obok kościoła spory klasztor. Jednak w 1430 roku padł on ofiarą napadu husytów, gdzie został skradziony słynny obraz „ Czarnej Madonny”. Zbezczeszczony i zniszczony przeszedł generalną renowację w Krakowie i powrócił do świątyni. Okazało się, iż ten haniebny wyczyn wrogów katolicyzmu rozsławił kościół jasnogórski, a obraz postrzegany był już jako cudowny. Klasztor jak i kościół jasnogórski przez 2 stulecia pozostał prawie bezbronny. Wał ziemny i ostrokół, które powstały za czasów Jagiełły, nie stanowiły bariery dla potencjalnych zbirów. Dopiero w latach 1620-1644, za czasów dynastii Wazów, zbudowano umocnienia w postaci murów obronnych z bastionami.

             W drugiej połowie 1655 roku, podczas najazdu Szwedów na Polskę, król Jan Kazimierz ratował się ucieczką na Śląsk. Szwedzi nie mogąc za nim wszcząć pościgu, gdyż przebywał poza granicami kraju, postanowili obsadzić przygraniczne zamki i twierdze i czekać na jego powrót. Takim miejscem obserwacyjnym miała być również Jasna Góra. Głównodowodzący generał wojsk szwedzkich twierdził, że nie będzie większych problemów ze zdobyciem  twierdzy, ponieważ składała się ona z dwustupięćdziesięcioosobowej załogi niedoświadczonych w wojowaniu paulinów. Dlatego też  na początek wysłał oddział składający się z 600 rajtarów. Jednak ku zdumieniu napotkali oni zaciekły opór. Obroną twierdzy jasnogórskiej kierował przeor Augustyn Kordecki.

            Parę dni później Jasną Górę napadło wojsko złożone z 1000 żołnierzy szwedzkich i 400 Polaków w służbie szwedzkiej. Również i ten atak został odparty. Pod koniec listopada pod murami klasztoru stanęło już 3000 wojowników szwedzkich, którzy uposażeni byli w potężne działa oblężnicze. Jasna Góra broniła się nadal. Mało tego, oddział obrońców pod dowództwem Piotra Czarneckiego napadł na niczego nie spodziewających się Szwedów. Zdobył dwa działa. Napastnicy nadal wierzyli w zwycięstwo, choć już w nieuczciwej walce. Sprowadzili górników z Olkusza, aby dokonali podkopu pod murami. Jednak załoga twierdzy w porę odkryli zamiary wroga i zabili większość górników przed ich zamiarem, resztę przepędzili. Wreszcie Szwedzi zrozumieli, iż nie mają szans na zdobycie obiektu, zaraz po Bożym Narodzeniu w 1655 wycofali się. Jasna Góra jeszcze kilkakrotnie wychodziła cało po atakach szwedzkich w latach 1702, 1704, 1705. w tym okresie warownię umocniono i znacznie rozbudowano.

             Po zakończeniu wojny i wycofaniu się wojsk król Jan Kazimierz  przyjął śluby lwowskie i ogłosił Matkę Boską Królową Polski. W 1717 roku dokonano pierwszej koronacji obrazu Czarnej Madonny.

             W drugiej połowie XVIII wieku  wojska carskie zawitały pod wzgórze jasnogórskie, walcząca przeciwko konfederatom barskim. Ci. Pod dowództwem Kazimierza Pułaskiego od 1769 do 1772 nie poddali się najeźdźcom

            W 1773, w wyniku rozbioru Polski, Jasna Góra i Częstochowa należały do zaboru pruskiego. Walory militarne klasztoru wykorzystane były po raz ostatni w trakcie walk napoleońskich. Najprawdopodobniej to było jedną z przyczyn, dla których w 1813 roku doszczętnie wyburzono mury wraz z bastionami, tak że nie pozostał po nich żaden ślad. Dzisiejsze mury wydają się być nie adekwatne do celu, jakiemu miały posługiwać sprzed setek lat. Są zbyt niskie, nie mają nawet śladów zwieńczenia flankami i są bez otworów strzelniczych. W roku 1943 zbudowano je jako „rekonstrukcję” osiemnastowiecznych fortyfikacji, niestety nie zachowując przy tym ich pierwotnego wyglądu i kształtu czy układu.

Współczesność:

            Topografia jasnogórska służy jako przykład niemal idealnego zagospodarowania niewielkiej przestrzeni., jaką stanowiły fortyfikacje i umocnienia obiektu. Wiodą do niego tylko dwa wejścia: od strony ulicy Klasztornej furta zachodnia oraz od strony ulicy Siedmiu Kamienic reprezentatywne wejście. Wejście to stanowi system czterech bram : Bramy Lubomirskich, Bramy Matki Boskiej Zwycięskiej, Bramy Matki Boskiej Bolesnej i Bramy Wałowej.

            Obecny wygląd Jasnej Góry kształtował się przez wiele stuleci. Dlatego też można dostrzec mieszanie się różnych stylów architektonicznych różnych epok. Najstarszą spośród budowli jasnogórskich jest kaplica Matki Bożej, wybudowana w XIV wieku. W jej barokowym wnętrzu widnieje za specjalnym zamknięciem na ołtarzu obraz „Czarnej Madonny” . Wierni o każdej porze dnia przybywają tu wznosić swoje prośby wierząc w cudowność tego obrazu. Świadczy o tym fakt, iż na ścianach można ujrzeć setki tysięcy wotów jakie ludzie pozostawiają za ich wysłuchanie. Wśród nich widnieje pas Jana Pawła II, który być może ocalił go w trakcie zamachu na jego życie. Inne wota znajdują się w skarbcu wotowym, za ołtarzem i  cudownym obrazem. W latach 1662-1664 kaplicę rozbudowano o trójnawową część w stylu barokowym, którą uważa się za szczytowe osiągnięcie polskiej architektury sakralnej w okresie kontrreformacji.

            Do południowej ściany kaplicy przylega trójnawowa barokowa Bazylika Znalezienia Krzyża Świętego i Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Stoi ona na miejscu gotyckiego kościoła z 1425 roku. Kolejne przebudowy i odbudowy zaowocowały między innymi dobudowaniem po południowej stronie dwóch kaplic, po zachodniej wieży o kilku kondygnacjach. Nie zachowała się ona do dziś. Obecną piątą zbudowano w 1906 roku. Po pożarze w 1690 roku świątynię gruntownie przebudowano, zachowując jednak dawne, gotyckie mury. Główna nawa została podwyższona i sklepienia przyozdobiono freskami. Znajdujący się w niej ołtarz pochodzi z 1725-1728 roku. Pozostałe ołtarze są młodsze o kilka kilkadziesiąt lat. W bazylice znajdują się organy jedne z największych w Polsce o stu pięciu głosach.

             Wieża kościelna to znakomity punkt widokowy. Ma ona 106.3 m wysokości. W niej widnieje zegar. Który na 36 dzwonkach różnej wielkości wygrywa kościelne pieśni.

            Od północy do Kaplicy Matki Bożej przylega zespół budynków klasztornych. Składa się on z dwóch trójkondygnacyjnych prostokątnych budowli. Każda z nich posiada wewnętrzny prostokątny dziedziniec. Po zachodniej stronie bazyliki i kaplicy mieści się dziedziniec o skomplikowanym kształcie. Jego zachodnią pierzeję stanowi : Muzeum Sześćsetlecia z bogatymi dobrami oraz arsenał.

            Koronę niskich murów otaczających zespół klasztorny, przekształcono w ciąg pieszy, aby dotrzeć do narożnych bastionów. Najbliżej bazyliki, po jej południowej stronie mieści się Bastion św. Jakuba, zwany też Bastionem Królewskim czy Potockich. Stoi na nim pomnik księdza Augustyna Kordeckiego, który zaciekle dowodził obroną świątyni. Od północy widać Bastion Świętej Trójcy. Północno-zachodni bastion to Bastion św. Rocha. Przy zachodniej furcie jest Bastion św. Barbary.

            Po wschodniej stronie Jasnej Góry znajdują się dwa parki, o łącznej powierzchni 0,22 km kwadratowych. Rozdziela je szeroka aleja Henryka Sienkiewicza. Stanowi ona osiowe przedłużenie Alei Najświętszej Marii Panny. Po południowej stronie w 1826 roku utworzono park księdza Stanisława Staszica. W 1909 roku znajdowała się tu Krajowa Wystawa Przemysłu i Rolnictwa. Na pamiątkę został secesyjny pawilon wystawowy należący do Muzeum Częstochowskiego. Mieści się tu również obserwatorium astronomiczne.

            Po zachodniej stronie Alei Sienkiewicza rozpościera się Park Trzeciego Maja. Został on założony rok przed wybuchem II wojny światowej. Można tu zaobserwować pomnik Stanisława Moniuszki.